در شماره‌ی تازه‌ی مجله‌ی بخارا (شماره ۱۶۸، خرداد و تیر ۱۴۰۴)، مقاله‌‌ای از من منتشر شده با عنوان «راز کاغذهای خاموش»؛ تحلیلی بر سه برگ نقشه‌ی ناشناخته که استاد حسین لرزاده برای مسجدی در آموزشگاه خیریه نمازی در شیراز طراحی کرده بود—پروژه‌ای که هرگز به مرحله اجرا نرسید. این نقشه‌ها، نه‌فقط اسنادی فنی بلکه گنجینه‌هایی معماری‌اند؛ نمونه‌ای از سبک طراحی دقیق، نظام فضایی و نگاه استاد به تداوم معماری سنتی در دوران معاصر. انتشار و تحلیل این نقشه‌ها برای من فرصتی بود تا بر ضرورت مستندسازی و بازخوانی منابع آرشیوی معماری ایران تأکید کنم—به‌ویژه آثاری که تا امروز از چشم…

در شاهنامه، شاه «تخت» است و رستم «تکیه گاه». شاه می‌تواند بلغزد؛ پهلوان اگر برنجد، از ایران نمی‌رنجد. در بزنگاه، قهرش با شاه می‌ماند، شمشیرش برای ایران برمی‌گردد. همین «وفاداریِ انتقادی» است که رستم را از پهلوانِ دربار به نگهبانِ وطن می‌برد. ۱) مازندران: پندِ زال، شتابِ شاه، رفتنِ رستمشاه جوان است و بلندپرواز؛ گوشش به پندِ پیر سنگین. می‌رود و در بندِ دیو می افتد. آن‌گاه، از زابل نامِ تهمتن را می‌خوانند؛ اعتراض به جای خود، یاریِ ایران بر جایِ نخست. چو بشنید دستان بپیچید سختهمی گفت: «کاووس خودکامه بخت!» وگر تیز گردد، گشاد است راه-تهمتن نشسته‌ست این‌جا با…

بازیِ گنجفه یکی از کهن‌ترین بازی‌های ورق است که در ایران تاریخی دیرینه و ریشه‌هایی عمیق در فرهنگ و هنر این سرزمین دارد. این بازی که از طریق ایران به هند هم رسید، به ویژه از عصر اواخر عصر تیموری تا پایان دورۀ صفوی، به اوج محبوبیت رسید و بخشی مهم از سرگرمی‌ها و آداب اجتماعی ایرانیان را تشکیل می‌داد. کارت‌های گنجفه عموماً دایره‌ای شکل بودند، هرچند نمونه‌هایی به صورت مستطیل یا بیضی نیز ساخته شده است. این کارت‌ها اغلب از مقوا، کاغذهای ضخیم، و در موارد خاص‌تر از چوب یا حتی عاج ساخته می‌شدند. هنرِ گنجفه‌سازی فرصتی بود برای…

در این مقاله، خاطرات سفر اخیر خود در شهریور ۱۴۰۳ به خیوه در ازبکستان را به اشتراک می‌گذارم که دومین بازدید من از این شهر پس از ده سال بوده است. با بیانی توصیفی به معماری و شهر خیوه، به‌خصوص ایچان قلعه، می‌پردازم. ایچان قلعه، که در میراث جهانی یونسکو ثبت شده، با دیوارهای عظیم خود، میزبان مساجد، مدارس و کاروانسراهای تاریخی متعددی است که نشانگر دوران شکوفایی اقتصادی و فرهنگی این شهر طی سده‌های ۱۶ تا ۱۸ میلادی و اهمیت آن در مسیر جاده ابریشم است. همچنین به نقش کلیدی بردگان ایرانی در ساخت این شهر اشاره کرده‌ام؛ بردگانی…

در سال ۶۱۴ میلادی، امپراتوری ساسانی به فرماندهی سردار بزرگ و نام آور خود، شهربراز، اورشلیم را به زیر پرچم ایران درآورد. شهربراز، که نامش به معنای «شاه گراز» و نمادی از دلاوری و جنگاوری است، از برجسته ترین فرماندهان دوران خسرو پرویز به شمار می‌رفت. او با هوشمندی، استقامت و تدبیری که در میدان نبرد داشت، به چهره‌ای شاخص در ارتش ساسانی تبدیل شده بود و وفاداری و اعتماد کامل شاه را به دست آورده بود. شهربراز، نیروهای ساسانی را به سوی اورشلیم رهنمون شد و محاصره‌ای قاطع و منظم را بر این شهر اعمال کرد. این فتح برای…

مدرسه «طلا کاری» که در میدان ریگستان شهر سمرقند واقع شده، بنایی است متعلق به قرن ۱۷ میلادی، مانند دیگر بناهای این شهر ویرانی بسیار بر خود دیده، از جمله تاراج طلاکاری‌هایش توسط روس‌ها. آنچه در این بنا و اکثر بناهای تاریخی ازبکستان توی ذوق می‌زند، بازسازی به جای مرمت است. تزیینات آنچنان نونوار و پررنگند که مشخص است همگی محصول یکی دو دهه اخیرند و در اکثر نقاط نیز از تخیل و سلیقه به جای ردیابی نقوش تاریخی، کمک گرفته اند. هنگام بازدید به یاد زحمات ۶۰ ساله مرمتگران ایرانی در گنبد سلطانیه و کاخ چهلستون افتادم که چگونه…

ده سال پیش، انگیزه اصلی سفر من به بخارا بازدید از مقبره شگفت انگیز امیراسماعیل سامانی بود. این بنای کوچک اما بسیار مهم یکی از برترین آثار معماری ایرانی به شمار می‌رود. این مقبره، به‌مثابه کعبه‌ای برای دوستداران تاریخ معماری ایران است؛ بنایی که با وجود ابعاد کوچک خود، اثری بی‌نظیر و باارزش در تاریخ معماری پس از اسلام محسوب می‌شود. مقبره امیر اسماعیل سامانی‌، به عنوان یکی از شاهکارهای معماری اولیه ایرانی در بخارا قرار دارد و به دلیل الگوهای پیچیده آجری و ساختار ساده ولی تأثیرگذارش معروف است. این بنا که از آجر‌های پخته ساخته شده با تزیینات…

مسجد مغاک عطاری که در قلب بخارای ازبکستان واقع شده، یکی از قدیمی‌ترین مساجد بازمانده در آسیای مرکزی است که تاریخی پر از لایه های مذهبی و فرهنگی دارد. نام «مغاک» به معنی «گود» یا «چاله» است که به دلیل قرار گرفتن این مسجد زیر سطح زمین، بر اثر قرن‌ها انباشت رسوبات، به آن داده شده است. تاریخ مسجد مغاک عطاری به دوران پیش از اسلام بازمی گردد، زمانی که بخارا به عنوان یک مرکز برجسته زرتشتی شناخته می‌شد. شواهد باستان شناسی نشان می‌دهد که در محل فعلی مسجد، زمانی معبدی زرتشتی وجود داشته و پایه‌های این معبد هنوز هم…

در جریان حمله مغولان به بخارا در سال ۱۲۲۰ میلادی، یکی از سیاه ترین فصول تاریخ این شهر رقم خورد و مسجد جامع بخارا به صحنه‌ا‌ی از خشونت بی‌سابقه بدل شد. گفته می‌شود مغولان پس از تصرف شهر، بسیاری از مردم را در مسجد جامع گرد هم آوردند. آن‌ها بر فراز سکویی در میانه صحن مسجد، آن‌قدر شهروندان بی‌گناه بخارا را گردن زدند که حیاط مقدس این مسجد با خون آن‌ها فرش شد. این حمله نه تنها یک تراژدی انسانی بود، بلکه شکستی سنگین بر پیکره معماری و میراث فرهنگی بخارا وارد کرد. چنگیز‌خان، پس از این حمله در مسجد…

شهر خیوه، که در ازبکستان امروزی قرار دارد، همواره به عنوان یکی از مراکز مهم تجاری در جاده ابریشم و نقطه‌ای کلیدی در تاریخ منطقه خوارزم شناخته شده است. معماری متمایز و استحکامات این شهر، از جمله ایچان‌قلعه معروف، تا حد زیادی توسط کار اجباری بردگان به ویژه اسیران ایرانی ساخته شد. در طول قرن‌های هفدهم و هجدهم میلادی، حاکمان خیوه به طور منظم به مناطق همسایه، به‌ویژه ایران حمله کرده و اسیران بسیاری را به بردگی گرفتند. این بردگان نقش مهمی در اقتصاد و زیرساخت‌های شهر داشتند و کمک بسیاری به ساخت بناهای معماری خیوه کردند. بر‌آوردها نشان می‌دهد…