بازیِ گنجفه یکی از کهن‌ترین بازی‌های ورق است که در ایران تاریخی دیرینه و ریشه‌هایی عمیق در فرهنگ و هنر این سرزمین دارد. این بازی که از طریق ایران به هند هم رسید، به ویژه از عصر اواخر عصر تیموری تا پایان دورۀ صفوی، به اوج محبوبیت رسید و بخشی مهم از سرگرمی‌ها و آداب اجتماعی ایرانیان را تشکیل می‌داد.
کارتهای گنجفه عموماً دایره‌ای شکل بودند، هرچند نمونه‌هایی به صورت مستطیل یا بیضی نیز ساخته شده است. این کارت‌ها اغلب از مقوا، کاغذهای ضخیم، و در موارد خاص‌تر از چوب یا حتی عاج ساخته می‌شدند. هنرِ گنجفه‌سازی فرصتی بود برای هنرمندان ایرانی تا ذوق و خلاقیتشان را در قالب مینیاتورهای ظریف و نقش‌های مذهّب و تزیین‌شده به نمایش بگذارند.
کامل‌ترین و متداول‌ترین دستۀ کارتهای گنجفه شامل ۹۶ کارت در هشت «خال» بود. هر خال نام و نقش خاص خود را داشت که شامل: غلام (بنده)، تاج، شمشیر، سکه، چوگان، قماش (پارچه)، برات و تومان بود. در هر خال، ۱۲ کارت وجود داشت: ده کارت عددی از ۱ تا ۱۰ و دو کارت ویژه به نام‌های «میر» (وزیر) و «شاه». کارتهای شاه و وزیر به دلیل اهمیت خاصشان با ظرافت و زیبایی ویژه‌ای نقاشی می‌شدند.
شیوۀ بازی گنجفه متنوع و دارای قواعدی نسبتاً پیچیده بود، اما کلیت آن تا حدودی مشابه بازی‌های ورق رایج امروزی، نظیر بازی حکم، بود. بازیکنان در این بازی با جمع‌آوری کارتهای ارزشمند، به‌ویژه کارت شاه و وزیر، امتیاز کسب می‌کردند و هدف اصلی رسیدن به بالاترین امتیاز در پایان بازی بود.
با ظهور کارتهای بازی اروپایی از اواخر دورۀ قاجار، گنجفه به تدریج از زندگی روزمره کنار گذاشته شد و به عرصۀ فراموشی سپرده شد. اما در سال‌های اخیر با اهتمام پژوهشگران و مجموعه‌داران، گنجفه به عنوان یک میراث فرهنگی و هنری ارزشمند بار دیگر مورد توجه و احیا قرار گرفته است. امروزه نمونه‌های نفیسی از کارتهای گنجفه در مجموعه‌ها و موزه‌ها نگهداری می‌شوند و بیانگر ظرافتِ هنر و غنای فرهنگی ایرانند.
