ده سال پیش، انگیزه اصلی سفر من به بخارا بازدید از مقبره شگفت انگیز امیراسماعیل سامانی بود. این بنای کوچک اما بسیار مهم یکی از برترین آثار معماری ایرانی به شمار می‌رود. این مقبره، به‌مثابه کعبه‌ای برای دوستداران تاریخ معماری ایران است؛ بنایی که با وجود ابعاد کوچک خود، اثری بی‌نظیر و باارزش در تاریخ معماری پس از اسلام محسوب می‌شود.
مقبره امیر اسماعیل سامانی، به عنوان یکی از شاهکارهای معماری اولیه ایرانی در بخارا قرار دارد و به دلیل الگوهای پیچیده آجری و ساختار ساده ولی تأثیرگذارش معروف است. این بنا که از آجر‌های پخته ساخته شده با تزیینات هندسی پیچیده و هنری همراه است. آجرچینی در مقبره به گونه‌ای است که هر بیننده ای را به تحسین وادار می‌کند؛ آجرهایی که با الگوهای هندسی، نظیر مربع‌ها و لوزی‌های زیبا چیده شده اند و ترکیبی از نظم و خلاقیت معماران آن دوره را نشان می‌دهند.
تزیینات آجری این بنا به صورت الگوهای سه بعدی طراحی شده اند که به بنای کوچک مقبره عمق و پویایی خاصی می‌بخشند. این سبک آجرچینی سه بعدی، به طرز هوشمندانه‌ای نور و سایه را به کار می‌گیرد و نمای زیبایی به بنا می‌دهد. استفاده از آجر به عنوان تنها عنصر تزیینی، نشان از مهارت بالای استادکاران سامانی دارد که توانسته اند با ساده ترین مصالح اثری هنری خلق کنند.
معماری مقبره به شکل یک مکعب است که با گنبدی مرکزی پوشیده شده. طاق‌های نیم دایره‌ای در چهار گوشه بنا قرار گرفته‌اند که گنبد مرکزی را نگه می دارند و فیلپوش‌ها تبدیل مقطع دایره‌ای گنبد را به مقطع مربع بنا به استادانه ترین شکل ممکن انجام می‌دهند. این گنبد نمادی از آسمان است و از نظر معنوی و ساختاری، یکپارچگی زیبایی به بنا می بخشد. ترکیب این عناصرمعماری، همراه با تزیینات آجری، مقبره اسماعیل سامانی را به یکی از برجسته ترین آثار معماری ایرانی تبدیل کرده است.
این مقبره، با وجود سادگی و ابعاد کوچک خود، نقش مهمی در تاریخ معماری ایران و آسیای مرکزی دارد و به عنوان یکی از نمونه های اولیه معماری ایرانی در دوره پس از اسلام و ادامه دهنده سبک معماری ساسانی، تأثیری عمیق بر معماری دوره های بعدی گذاشته است. مقبره اسماعیل سامانی نه تنها از لحاظ هنری، بلکه از لحاظ فرهنگی نیز یکی از مهم‌ترین آثار باقی‌مانده از دوره سامانیان است. این بنا همچنان به عنوان یکی از زیباترین و تاثیرگذارترین یادگارهای معماری ایرانی باقی مانده است؛ نگینی درخشان در دل تاریخ و فرهنگ این منطقه که دیدارش موهبتی است برای عاشقان تاریخ و هنر ایران.
