دهانه غار اسپهبد خورشید در سواد کوه یکی از عظیم‌ترین دهانه‌های غار‌های طبیعی دنیا با طول قوس حدود ۷۵ متر است. محلی‌ها غار را دیو کالی (لانه دیو) و لاپ کمر (لاپ به معنی بریدگی) می‌خوانند.
درون غار ساز‌ه‌ها و دیوارهایی وجود دارد که نشان از تبدیل این پدیده طبیعی به دژی می‌دهند که طرز ساخت و مصالحش شبیه به دوران ساسانیان است.
اسپهبد خورشید اما از سلسله فرمانروایان طبرستان در قرون اولیه بعد از اسلام بود که در سال ۱۴۰ هجری در جنگ با سپاهیان عباسیون زن و فرزندان خود را به قلعه موجود در این غار فرستاده بود. در تاریخ چنین روایت شده که اعراب دژ را محاصره کردند و نهایتا با شروع بیماریِ وبا در قلعه مدافعان تسلیم و دژ فتح شد و زن و فرزندان اسپهبد خورشید به اسیری به بغداد فرستاده شدند. به روایتی اسپهبد خورشید به تصور کشته شدن خانواده‌اش به زندگی خود پایان داد.
فارغ از روایات تاریخی، امسال برای نخستین بار فصل اول کاوش‌های باستان‌شناسی توسط پایگاه میراث فرهنگی سواد کوه در این قلعه انجام شد که علاوه بر خوانا سازی و استحکام بخشی سازه‌های معماری موجود در غار، آثاری از کارگاه‌های ساخت سلاح، ظروف و انبارهای نگهداری غله، گل مهر‌های دوره ساسانی با نوشته‌هایی به خط پهلوی و نقوشی از سواران ساسانی، اسب و ببر (شاید ببر معروف مازندران) کشف شده است. با انتشار نتایج این کاوش و انجام کاوش‌های بعدی رازهای سر به مهر این دژ \غار بی‌نظیر آشکار خواهد شد.
(تصاویری از غار، کشفیات جدید باستان‌شناسان و سکه ای با تصویر اسپهبد خورشید ضمیمه شده اند.)
